«Τα μαθήματα των καλλιτεχνικών στο σημερινό σχολείο», συνέντευξη του Χρήστου Αλαβέρα

συνέντευξη του Χρήστου Αλαβέρα* στον Γιώργο Κρεασίδη**

Ποια θέση επιφυλάσσει το σημερινό σχολείο για τις τέχνες και τα μαθήματα καλλιτεχνικών;

Η εκπαίδευση είναι η πιο συχνή επαγγελματική αποκατάσταση για τους αποφοίτους της Σχολής Καλών Τεχνών. Από την άλλη η τέχνη στην εκπαιδευτική διαδικασία ανοίγει δρόμους που υπερβαίνουν την προσωπική ανάγκη, καθώς είναι αντικείμενο με απεριόριστες εκπαιδευτικές δυνατότητες, συνδυαστικές με όλα τα αντικείμενα. Οι γνώσεις που αποκτάει κανείς από τις εικαστικές τέχνες με κορμό το σχέδιο, συνδέονται με βασικές μορφές της φύσης και της ύπαρξης του ανθρώπου σε αυτή. Όπως και το ίδιο το σχέδιο είναι μια διαδικασία εξέλιξης, παραπέμπει στα σχέδια “non finito” -ανολοκλήρωτα- των Ιταλών δασκάλων.

Παραπέρα από το πιο σημαντικά στοιχεία, από την εμπειρία μου, είναι η επίδραση της τέχνης σε αυτούς που δεν έχουν επαφή μαζί της και δε γνωρίζουν τις δυνατότητες της.

Τα παιδιά συχνά δεν αντιλαμβάνονται την τέχνη, είτε γιατί τους επιβάλλονται από το περιβάλλον αντιλήψεις χρησιμοθηρικές που υποτιμούν την τέχνη, γιατί δεν αποδίδει άμεσα υλικά οφέλη, είτε γιατί έχουν πειστεί ότι αφορά τους «ειδικούς». Όταν μου λένε «δεν μπορώ να τραβήξω ούτε μια ίσια γραμμή», τους απαντάω «ούτε και γω». Και δεν λέω ψέματα. Όμως όπως ο Πικάσο το έργο δεν τελειώνει ποτέ και το συνεχίζει ο θεατής. Είναι και αυτός ένας καλλιτέχνης, που λειτουργεί με τη φαντασία, που είναι χωριστή για κάθε άνθρωπο.

Όταν δουν αυτές τις δυνατότητες, ανοίγουν ορίζοντες και για τα ενδιαφέροντά τους που φαινομενικά μπορεί να μην έχουν σχέση.

Μέσα από τη δραστηριότητα με το σχέδιο μαθαίνεις, σκέφτεσαι, προβληματίζεσαι για τα μεγέθη, τις φόρμες, την κίνηση.

Η τέχνη διευρύνει τον ορίζοντα και καλλιεργεί την ευαισθησία μας. Δεν εννοώ το συναίσθημα, αλλά την κατανόηση αυτού που βλέπεις. Κάτι ανάλογο συμβαίνει, για παράδειγμα, με τη λογοτεχνία, που επίσης είναι τέχνη. Δεν μαθαίνεις ιστορία, αλλά μαθαίνεις τι είναι ανθρωπιά, αδικία, εκμετάλλευση, πράγματα που νοηματοδοτούν τη ζωή. Ξεφεύγεις από αυτά που μας τυραννούν και φτιάχνουν μια κοινωνία ανθρώπων χειραγωγούμενων, δυστυχισμένων, ανθρώπων με υπαρξιακό κενό. Αντιλαμβάνεσαι το βάθος των άλλων ανθρώπων που δεν είναι κοντινοί σου, κερδίζεις μια πιο πλούσια αντίληψη για την ζωή. Ο άνθρωπος δε θέλει μόνο να φάει, θέλει να βρίσκει και νόημα στην ύπαρξη.

Φυσικά η τέχνη μπορεί να αντιμετωπιστεί με σκοπιμότητα από συμφέροντα και εξουσίες. Από την εποχή ήδη των Φαραώ έργα τέχνης χρησιμοποιήθηκαν για προπαγάνδα, επιστρατεύτηκαν σε αυτή ταλέντα καλλιτεχνών. Μπορεί να λειτουργήσει και ωφελιμιστικά. Tο σχολείο θα έπρεπε να είναι μακριά από κάτι τέτοιο. Εφόσον το σχολείο είναι για όλους, οφείλει να ανοίξει την ελευθερία, τους ορίζοντες για την έκφραση, για την επικοινωνία και -γιατί όχι- την ψυχαγωγία. Ίσως να είναι πρωταρχικής σημασίας, καθώς μέσα από την αγωγή της ψυχής, διαπλάθονται οι άνθρωποι, αναπτύσσονται σωστά. Σε ένα τέτοιο σχολείο πιστεύω και γω. Το μάθημα των καλλιτεχνικών λειτουργεί σαν ένα Σάμερχιλ μέσα στο δημόσιο σχολείο. Ο δάσκαλος διεκδικεί έναν πιο ισχυρό ρόλο από αυτόν που του αποδίδεται, μέσα από την αυτονομία των μαθητών. Δεν είναι επίδραση επιβολής, αλλά επίδραση απελευθέρωσης. Αυτό μπορεί να συμβεί με την τέχνη.

Τι αντιμετωπίζει το μάθημα των καλλιτεχνικών στο σχολείο της κρίσης; Πώς επιδρά στα παιδιά;

Είναι αυτονόητο ότι πιέζεται, όπως όλα τα άλλα. Αναλόγως με το ποιοι αναλαμβάνουν κατά περιόδους τους ρόλους της εξουσίας, της μαριονέττας που θέλει να επιβάλλει και το δικό της στίγμα. Σε προηγούμενη φάση, στα καλλιτεχνικά υπήρξε σχέδιο να καταργηθεί το μάθημα πλην της α’ γυμνασίου επί Σαμαρά. Έφυγε και το μάθημα του σχεδίου από τη β’ λυκείου και πήγε στη γ’ λυκείου. Αντίστοιχα κινδύνευσε και το μουσικό μάθημα, υπήρξαν και κινητοποιήσεις, ήταν η πιο δυναμική ίσως του καλλιτεχνικού κλάδου. Παράλληλα είχαμε τα γενικευμένα πλήγματα, με την υποχρηματοδότηση, τον μεγάλο αριθμό μαθητών στην τάξη κ.ά., φαινόμενα που συνεχίζονται.

Γενικότερα στην περίοδο της κρίσης κυριαρχεί ο φόβος, η σκοπιμότητα. οι κρατούντες δυσκολεύονται να αντιληφθούν ότι η τέχνη μπορεί να λειτουργήσει επωφελώς και ίσως και καλύτερα. Σε τελική ανάλυση η τέχνη που λειτουργεί σε όφελος των λίγων είναι μια τέχνη παραμορφωμένη και διαστρεβλωμένη. Αλλά έχει ένα στοιχείο γοητείας να αναλάβεις έναν ρόλο υποστήριξης των ελευθεριών σε συνθήκες ανελευθερίας.

Τα ίδια τα παιδιά όταν είναι ανεπηρέαστα από μεγαλύτερους μπορεί να λειτουργήσουν θετικά στις δύσκολες συνθήκες και να δώσουν κουράγιο και σε μας. Αρκεί να είναι ανεπηρέαστα από τους μεγάλους γιατί οι τελευταίοι τους μεταδίδουν τον φόβο που οι ίδιοι έχουν.

Χρειάζεται περισσότερη φροντίδα, να αποδεχτούμε τους χαρακτήρες και τις δυναμικές των παιδιών. Σήμερα δεν γίνεται στις περισσότερες περιπτώσεις και αυτό στηρίζουμε όσοι θέλουμε ένα πιο ελεύθερο σχολείο. Με δυναμικές κινήσεις αντίδρασης είτε με συμβιβασμούς και κατανόηση. Ίσως τα προβλήματα να μην οφείλονται στην έλλειψη εμπειρίας, αλλά στην ύπαρξη εμπειρίας, αρνητικής, καθώς το σύστημα έχει μεγάλη προεργασία υποταγής, στο σχολείο, τον στρατό, τον χώρο εργασίας.

Όταν λειτουργούμε με τη συνείδησή μας, που διαμορφώνεται μέσα από την ανάγκη να είμαστε χρήσιμοι για τους μαθητές, θα εξακολουθούμε να παλεύουμε για τα ουσιώδη.

Βλέπεις ότι σε κάποιες περιπτώσεις υπάρχει μεγάλη δυσκολία, βγαίνει ένα μπλοκάρισμα στην ανταπόκριση τους στο σχολείο. Σε άλλα υπάρχει μια επιθετικότητα, σε άλλα ηττοπάθεια, αδυναμία συγκέντρωσης. Στο αντικείμενο των καλλιτεχνικών υπάρχει μια πιο θετική ανταπόκριση γιατί η ελευθερία που τους παρέχεται ίσως είναι και διέξοδος. Αυτή η αρνητική ενέργεια μπορεί να μεταμορφωθεί, αρκεί ο δάσκαλος και το περιβάλλον να εμπνεύσουν εμπιστοσύνη

Υπάρχουν πολλά περιστατικά που έζησα, κλοπή προσωπικών αντικειμένων, αντιδράσεις έντονες, στάσεις δηλαδή μιας επιδεικτικής ανυπακοής. Όλα αυτά, όταν ο εκπαιδευτικός μπορεί να είναι απαλλαγμένος από προσωπικούς περιορισμούς, εγωισμούς, την ανάγκη να αποδείξει τον ρόλο του. Αρκεί βέβαια και εμείς οι ίδιοι να μην είμαστε πλακωμένοι από αυτά που είναι πλακωμένα και τα ίδια τα παιδιά, τις έγνοιες, ότι αύριο δεν θα μπορέσω να πληρώσω τη ΔΕΗ. Όταν περιορίζεται ο εκπαιδευτικός, δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τη δυσκολία που έχουν τα παιδιά.

Ξεχωριστή και σπουδαία εμπειρία ήταν η δουλειά μου στο διαπολιτισμικό σχολείο με μετανάστες, δεύτερης γενιάς, πρόσφυγες. Έχουν ενδιαφέρον και υπάρχει μεγάλο πεδίο προσφοράς από μέρους μας. Είναι σαν να ταξιδεύεις σε άλλες χώρες το να γνωρίζεις ανθρώπους από κει. Το κλειδί είναι να αντιληφθείς τη διαφορετικότητα ως ένα στοιχείο θετικό μια γνώση και για σένα τον ίδιο. Απελευθερώνει τα άτομα, τα κάνει να νιώθουν ότι είναι σε ένα φιλικό περιβάλλον, να βγάλουν τον εαυτό τους. Για αυτούς είσαι ότι και αυτοί για σένα, ένας ξένος άνθρωπος, εν δυνάμει κίνδυνος ή ένας φίλος, πολύ πιο ενδιαφέρον από αυτό που ξέρεις καλύτερα, να γνωρίσεις κάτι καινούργιο.

Η τελευταία σου έκθεση είχε σαν θέμα την εστία που χάνεται από την προσφυγιά, αλλά και τις κατασχέσεις. Μίλησέ μας γι’ αυτή.

Ήταν μια συνεργασία με τον Γάλλο καλλιτέχνη Φιλίπ Λαφεριέ. Καθώς ο εκθεσιακός χώρος, το Γαλλικό Ινστιτούτο, ήταν ενταγμένος στο πλαίσιο της 6ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης, έπρεπε να ακουμπήσουμε στο γενικότερο θέμα της που ήταν οι «Φαντασιακές εστίες». Σε μια εποχή που οι πραγματικές εστίες πλήττονται καίρια, οι φαντασιακές δεν μπορεί να μείνουν αλώβητες, να αποτελέσουν καθαρτήριο της κρίσης της εστίας. μιας κρίσης που επιβάλλεται βίαια, καταπλακώνει την ίδια την ελευθερία του ατόμου, του στερεί τη βασική του ασφάλεια, τη στέγη.

Πραγματευτήκαμε λοιπόν το θέμα της έξωσης. Ο τίτλος «Έξωση/Εξίσωση» -«Εxpulsion/Εquation» στα γαλλικά- είναι ένα λογοπαίγνιο. Όλη η έκθεση στήθηκε στα εγκαίνια σε ένα δρώμενο που συμμετείχαν μια χορευτική ομάδα, ράπερ και μαζί με μουσικούς αυτοσχεδιασμούς μπίτμποξ. Το χοροθέατρο αφορούσε μια συνθήκη άστεγων ανθρώπων που ζουν σε χαρτόνια, αυτοσχέδιες παράγκες. Μέσα στο δρώμενο γίνανε συνθέσεις από χέρια που είναι τα σπίτια πλέον, γιατί η αλληλεγγύη είναι η λύση. Αυτή η σύνθεση, με το σπίτι και τα χέρια, εικονογραφούσε το άρθρο του δάσκαλου Η. Σμήλιου για τους πλειστηριασμούς σε προηγούμενο τεύχος του Σελιδοδείκτη και χαίρομαι πολύ που αξιοποιήθηκε έτσι. Θαυμάζω πολύ τους αγώνες που γίνονται από ανθρώπους που βάζουν μπροστά τη ζωή σε βάθος και εύρος πέρα από την ίδια τους την ασφάλεια.

Η έξωση από σπίτια εμφανιζόταν στην έκθεση σε δυο πλευρές: άστεγος πρόσφυγας και εξώσεις από τις τράπεζες. Πόλεμος-τράπεζες, οι δυο απειλές. Ίσως είναι η ίδια απειλή κατά κάποιο τρόπο.

Πυρήνας της σκέψης μας ήταν το γνωστό έργο του Ζερικό «Το ναυάγιο της Μέδουσας», το γνωστό περιστατικό όπου ένα γαλλικό καράβι προς την Αφρική συνάντησε μια ξέρα και οι χαμηλόβαθμοι του πληρώματος φορτώθηκαν σε μια σχεδία και είχαμε το τραγικό αποτέλεσμα που έφτασε μέχρι το σημείο του κανιβαλισμού. Μας το θυμίζει και το παιδικό τραγουδάκι «τότε ρίξανε το κλήρο να δούνε ποιος θα φαγωθεί…». Η αλληγορία έχει μια αντιστροφή, η πορεία είναι σήμερα από το Νότο προς το Βορρά.

Μάλιστα τη σύνθεση που κάναμε στη διάρκεια του δρώμενου, με τα κύματα πάνω στα οποία παραδέρνει ένα σπίτι, μια απλή παράγκα, το σύμβολο της κατοικίας κάθε ανθρώπου, έμελλε να το δούμε στην πραγματικότητα με τις καταστροφές στη Μάνδρα Αττικής. Η περιβαλλοντική κρίση έχει μια σύνδεση με τη γενικότερη κρίση. Δεν είναι άσχετη με την ανθρώπινη δραστηριότητα, την αλαζονεία για έναν μάταιο πλουτισμό, από τον οποίο δεν επωφελείται τελικά κανείς, ούτε καν λίγοι, παρά μόνο η ματαιοδοξία η ίδια.

Πώς μπορούν οι εικαστικές τέχνες να στηρίξουν την κοινωνία μέσα στην κρίση;

Περισσότερο από όσο αυτή τη στιγμή, καθώς σήμερα είναι υπό τον έλεγχο του συστήματος. Κάτι που το διευκολύνει η αδυναμία των δημιουργών να πιστέψουν στην ίδια τους την ανεξαρτησία.

Δεν εκτιμάται η ανεξάρτητη τέχνη, εκτιμάται κάτι που το βλέπεις τυπωμένο, παρά κάτι φτιαγμένο από το χέρι. Ίσως οφείλεται στις αυτοματικές τάσεις των ανθρώπων που έχουν υποταχτεί σε αυτή την εκβιομηχάνιση των πάντων, σε ένα ένστικτο υποτίμησης των καλλιτεχνών που δεν είναι ενταγμένοι σε κώδικες τυπικοτήτων και σφραγίδων. Μέσα στον κόσμο του αυτοματισμού αυτοί είναι ένα ξένο στοιχείο, κάτι αντίστοιχο με την αντιμετώπιση που έχουν οι ξένοι, οι πρόσφυγες, τα άτομα με ιδιαιτερότητες. Κάπως έτσι είναι οι καλλιτέχνες που δεν είναι ενταγμένοι στο σύστημα που δίνει ένα καρότο και τους προσφέρει μια έκθεση σε μια γκαλερί, όπου κυριαρχεί ο καθωσπρεπισμός ντυμένος με ένα πιο χαλαρό μανδύα, λίγο πιο πρωτοποριακό, που είναι μια κατάσταση βιτρίνας. Γιατί όταν έρχεται η ώρα να εκφράσεις κάτι το οποίο μπορεί να θίξει τους σπόνσορες της τέχνης, δεν είναι εύκολο να προχωρήσεις, έρχεται το μαστίγιο. Δεν είναι καν μικροαστικά στρώματα, αλλά εταιρίες, πολυεθνικές που χρηματοδοτούν την τέχνη και τα μεγάλα φεστιβάλ, θυμίζοντας την εποχή που οι καλλιτέχνες ήταν εξαρτημένοι από τις αυλές της φεουδαρχίας. Με τους δικούς τους ανθρώπους, μάνατζερ, «αρτ κιουρέιτορς», θεωρητικούς, που λειτουργούν ως ενδιάμεσοι ανάμεσα στους καλλιτέχνες και το σύστημα προώθησης, ένα είδος προαγωγού.

Υπάρχουν καλλιτέχνες που έχουν την ανεξαρτησία τους και βασανίζονται, θεωρητικοί οι οποίοι ενδιαφέρονται για την τέχνη σε βάθος και διεισδύουν σε αυτή, αναπτύσσουν τις σκέψεις και τις ιδέες. Δεν μπορείς να έχεις χάσει την ελπίδα ότι η τέχνη εκφράζει και συνεχίζεις και το κάνεις, υπάρχουν κάποιοι τρόποι να εκφραστείς και ας μην είσαι αποδεκτός από το σύστημα… Το κίνημα της τέχνης του δρόμου, για παράδειγμα, η στριτ αρτ, έχει δώσει τέτοιες ελπίδες μολονότι επιχειρείται η αφομοίωση όπως έγινε με τη ροκ μουσική. Η τέχνη δεν ανασαίνει σε χώρους-θερμοκήπια, αλλά πρέπει να βρίσκεται παντού για να λειτουργήσει. Τους αφορά όλους, δεν μπορεί να αφορά μια ελίτ, γιατί αυτό παραπέμπει στο φαινόμενο της ενδογαμίας η οποία δεν μπορεί να εξελίξει τη σκέψη, τη γνώση, τη δημιουργία, την ελευθερία.

Η τέχνη πρέπει να αναζητεί πάντα δρόμους έξω από το σύστημα, να ξεπερνά τους περιορισμούς του, όπως το νερό μέσα στο τσιμέντο, τα χόρτα που φυτρώνουν μέσα στα πλακάκια του δρόμου.

Για τις εκθέσεις της Συλλογής Κωστάκη τι θα σχολίαζες;

Η συλλογή είναι πολύ σημαντική και δικαίως υπάρχει ενδιαφέρον. Είναι έργα εμπνευσμένα από την Οκτωβριανή Επανάσταση, αν και η εξέλιξη έθεσε στο περιθώριο τη Ρώσικη Πρωτοπορία, σαν τον Κρόνο που τρώει τα παιδιά του. Ο Κωστάκης ήταν ένας εμπνευσμένος συλλέκτης που με κόπο έσωσε ιστορικές στιγμές της τέχνης. Είναι θετικό να υπάρχει η επαφή με αυτή τη δημιουργία και ίσως σταδιακά η γνωριμία με τα έργα αυτά να τονώσει το ενδιαφέρον για τις ιδέες μιας μεγάλης επανάστασης. Εμείς οφείλουμε να διεισδύσουμε στην δυνατότητα που μας δίνεται να έχουμε αυτά τα έργα δικά μας, να πάμε να τα δούμε να ψάξουμε και τι φαίνεται. Όλα αυτά μπορεί να έχουν και την τακτική του ψαρέματος. Να ψάξουμε λοιπόν λίγο περισσότερο και όχι να τσιμπήσουμε, να πιάσουμε το σκουληκάκι, χωρίς να μας πιάσει το αγκίστρι. Αλλά και να μην περάσουμε ξώφαλτσα, να τα έχουμε για τσάντες, σοκολατάκι… Όταν κάτι έρχεται από το παρελθόν, ξεκομμένο από μια άμεση συνέχεια, ίσως μπορεί να αξιοποιηθεί πιο αποτελεσματικά από τους μηχανισμούς εξουσίας. Αυτό δεν αποκλείεται, είναι στις προθέσεις.

*Ο Χρήστος Αλαβέρας είναι εικαστικός-εκπαιδευτικός.

**Ο Γιώργος Κρεασίδης είναι φιλόλογος.

πηγή: https://selidodeiktis.edu.gr