Της Γιώτας Ιωαννίδου,
Πληθαίνουν οι μελέτες και τα δημοσιεύματα που πλαισιώνουν μια γενικότερη, δυστοπική συζήτηση για τις δημογραφικές εξελίξεις. Τα στοιχεία βεβαιώνουν ότι ο αριθμός των γεννήσεων στον ανεπτυγμένο καπιταλιστικό κόσμο, υπολείπεται πλέον σημαντικά από τον αριθμό των θανάτων κάθε χρόνο. Ο πληθυσμός της γηραιάς ηπείρου γερνάει συνεχώς. Ειδικότερα για την Ελλάδα η προβολή των τάσεων εξέλιξης του πληθυσμού, από τους διεθνείς οργανισμούς κατατείνει στο ότι μέχρι το 2050 οι θάνατοι θα συνεχίσουν να υπερτερούν των γεννήσεων και αν τα μεταναστευτικά ισοζύγια είναι μηδενικά ο πληθυσμός θα μειωθεί από 1,15 έως 1,5 εκατομμύρια, ανάλογα με τα σενάρια εξέλιξης της γονιμότητας.1
Στη βάση αυτών των προβλέψεων αναπτύσσεται μια ολόκληρη συζήτηση περί τροχοπέδης στην οικονομική ανάπτυξη, για κατάρρευση των ασφαλιστικών συστημάτων αλλά και για ανάγκη ανακατανομής πόρων από χώρους που θα αποδυναμωθούν, όπως η εκπαίδευση. Εδώ και μια δεκαετία πυκνώνει η συζήτηση για μια αναγκαία δημογραφική πολιτική στην Ευρωπαϊκή Ένωση και την Ελλάδα, με τη συγκρότηση σχετικών Εθνικών Σχεδίων Δράσης και ανακοίνωσης μέτρων ενίσχυσης της οικογένειας και αλλαγής των αντιλήψεων που οδηγούν σε υπογεννητικότητα. Στο όνομα των δημογραφικών εξελίξεων θεσπίζονται αντεργατικά μέτρα αύξησης παντοιοτρόπως του χρόνου εργασίας. Αλλά και δυναμώνουν φωνές συντηρητικοποίησης των ηθών αλλά και ακροδεξιάς χροιάς για επιστροφή στις παραδόσεις «πατρίς-θρησκεία-οικογένεια» και της γυναίκας στο σπίτι, ώστε να αυξηθούν οι γεννήσεις. Πληθαίνουν τα «Συνέδρια γονιμότητας» και οι «διακηρύξεις περί δικαιωμάτων του αγέννητου παιδιού».
Την ίδια στιγμή που οι χώρες κλείνουν τα σύνορά τους σε μετανάστες και πρόσφυγες από τις εμπόλεμες ζώνες, αποκτά κεντρικό ρόλο στη συζήτηση η «διαλογή» τους, με τον εύηχο τίτλο «προσέλκυση μεταναστών υψηλού κεφαλαίου». Χαρακτηριστικές είναι οι δηλώσεις του Ν. Χριστοδουλάκη για την αξιοποίηση των μορφωμένων και τεχνικά καταρτισμένων Σύρων προσφύγων με την ευκαιρία διάλυσης της Συρίας. Σε αυτή την κατεύθυνση κινήθηκε παλιότερα η πολιτική της Μέρκελ για αποδοχή συγκεκριμένου αριθμού μεταναστών στη Γερμανία με βάση τις συγκεκριμένες ανάγκες θέσεων εργασίας. Όπως και σήμερα που ο Φ. Μερς, ηγέτης της αντιπολίτευσης των Χριστιανοδημοκρατών, που δήλωσε ότι είναι διαφορετικό να μιλά για δουλειά σχετικά με τους μετανάστες και διαφορετικό για εγκατάσταση. Στο ίδιο μήκος κύματος ο Λαντ Πριτσετ, πρώην στέλεχος της Παγκόσμιας Τράπεζας, θεωρεί ότι δύο είναι οι πιθανές λύσεις στη δημογραφική κρίση: ή η αύξηση των ωρών εργασίας ή η οργάνωση νόμιμης και ελεγχόμενης εισόδου μεταναστών, ορισμένης διάρκειας.
Τί συμβαίνει τελικά; Πρόκειται για αυτοχειριασμό των κοινωνιών, που αποφάσισαν να πεθάνουν και ο καπιταλισμός προσπαθεί να ανακόψει αυτή την πορεία «επιθανάτιου ρόγχου»;
Τί δείχνουν τα στοιχεία;
Η δημογραφική εικόνα της Ελλάδας σήμερα διαφέρει σημαντικά από αυτήν της πρώτης μεταπολεμικής δεκαετίας.
Η εικόνα αυτή συντίθεται από τα παρακάτω στοιχεία: Υπερσυγκέντρωση του πληθυσμού σε ένα εξαιρετικά περιορισμένο τμήμα της επικράτειας. Σημαντική μεν αύξηση του προσδόκιμου ζωής μας αλλά και μεγαλύτερη επιβράδυνση στον ρυθμό αύξησής του μετά το 1995 σε σχέση με άλλες χώρες της Ε.Ε. Ταχύτατη μείωση των γεννήσεων μετά το 1980. Μείωση των γάμων, αύξηση των διαζυγίων και των συμφώνων συμβίωσης, με αποτέλεσμα την αλλαγή της σύνθεσης και της δομής των νοικοκυριών και των οικογενειών με την ανάδυση νέων οικογενειακών μοντέλων. Συνεχής αύξηση του ειδικού βάρους των 65 ετών και άνω (από το 6,8% το 1951 στο 23% σήμερα) και μείωση του ειδικού βάρους των νέων 0-19 ετών. Συνεχής αύξηση των θανάτων. Αναστροφή των μεταναστευτικών ισοζυγίων, που από θετικά μέχρι το 2010 μετατράπηκαν σε αρνητικά (περισσότεροι έξοδοι από είσοδοι το 2011-2023). Συνεχής μείωση μετά το 2010 του πληθυσμού της χώρας, απόρροια των αρνητικών φυσικών και μεταναστευτικών ισοζυγίων.2
Όσον αφορά τις αμέσως επόμενες δεκαετίες οι πρόσφατες προβολές πληθυσμού για την Ελλάδα (Ην. Έθνη, 2022 και Eurostat, 2023) συγκλίνουν στο ότι, με αρνητικό ισοζύγιο γεννήσεων – θανάτων και μεταναστευτικό ισοζύγιο μηδενικό τις αμέσως επόμενες δεκαετίες, αναμένεται μια μεγάλη μείωση πληθυσμού, καθώς το έλλειμα των γεννήσεων έναντι των θανάτων θα κυμανθεί από -1,50 εκατ. (δυσμενές σενάριο) έως -1,15 εκατ. (ευνοϊκότατο σενάριο). Με δεδομένη δε την αναμενόμενη αύξηση των άνω των 65 ετών κατά περίπου 650.000, η μείωση των κάτω των 65 θα κυμανθεί από 2,15 εκατ. (δυσμενές σενάριο) έως 1,8 εκατ. (ευνοϊκότατο), ενώ αυτή των 0-19 ετών από 550.000 έως 400.000. αντίστοιχα.
Επίσης σε έρευνα της διαΝΕΟσις για την ελληνική οικογένεια και το δημογραφικό πρόβλημα3 αναφέρεται ότι στην Ευρώπη στις περισσότερες χώρες, εδώ και δεκαετίες η γονιμότητα έχει πέσει κάτω από το όριο αναπλήρωσης των 2,1 παιδιών (υψηλότερη τιμή στη Γαλλία 1,92) . Στην Ελλάδα ο δείκτης αυτός έπεσε κάτω από το 1,5 τη δεκαετία του 80 και έκτοτε κυμαίνεται σε χαμηλά επίπεδα (το 2016 ήταν 1,38).
Επίσης αξιοπρόσεκτα είναι τα παρακάτω στοιχεία. Στην Ελλάδα μόνο το 8,9% των παιδιών κάτω των τριών ετών έχει πρόσβαση σε υποδομές φροντίδας, πολύ μακριά από το στόχο της ΕΕ για το 33% έως το 2020. (έρευνα διαΝΕΟσις). Επίσης στα Δημογραφικά νέα, τεύχος 48 (2024), του ΙΔΕΜ, σε άρθρο για τη στεγαστική κρίση και τις γενιές Υ και Ζ στην Ελλάδα, επισημαίνεται ότι παρά τη μείωση του πληθυσμού μετά το 1980, το πρόβλημα στέγης παραμένει οξυμένο για τις νέες γενιές ενώ δεν υπάρχει πρόγραμμα κοινωνικής κατοικίας. Και τέλος, στην έρευνα πάλι της διαΝΕΟσις, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, για τις αντιλήψεις των νέων φαίνεται ότι οι ερωτηθέντες θα ήθελαν να αποκτήσουν παιδιά με δείκτη 2,6 αλλά το αποφεύγουν το 80,2% λόγω οικονομικών δυσκολιών και ανασφάλειας, το 29,4% λόγω έλλειψης υποδομών και το 25% λόγω δυσκολίας συνδυασμού μητρότητας και επαγγελματικής ζωής.
Ειδικότερα για την εκπαίδευση, με βάση τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ4 η εξέλιξη του μαθητικού πληθυσμού από το σχολικό έτος 2012-13 έως το 2021-22 στα γυμνάσια ήταν από 319.950 μαθητές σε 332.413, στα Λύκεια από 245.892 σε 231.076 και στην επαγγελματική εκπαίδευση από 123.989 σε 114.013. Σχετική έκθεση του ΙΟΒΕ5 αναφέρει μείωση των έγγραφών στην Α’ Δημοτικού κατά 16,5% σε μια πενταετία από το 2015 έως το 2020 (από 114.600 σε 95.700) και κάνοντας προβολή αναφοράς της εξέλιξης των μαθητών συνολικά πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας έως το 2070 προβλέπει μείωση του πληθυσμού τους κατά 32%.
Η δημογραφική πολιτική του καπιταλισμού…
Το δημογραφικό ζήτημα με όλες του τις παραμέτρους, υπογεννητικότητα, θνησιμότητα, μετανάστευση κλπ, θεωρείται από τα κράτη το δεύτερο σημαντικότερο πρόβλημα μετά την κλιματική κρίση. Όχι όμως με το βλέμμα στραμμένο στην ανάπτυξη των κοινωνιών γενικά αλλά από τη σκοπιά του «ανθρώπινου κεφαλαίου», του εργατικού δυναμικού δηλαδή που μπορεί να εξασφαλίσει μια σχετικά σταθερή αναπτυξιακή τροχιά στην καπιταλιστική κερδοφορία. Με κυνικό ρεαλισμό τοποθετούν αυτή την προτεραιότητα. Αδιαφορούν για τη γενοκτονία χιλιάδων παιδιών στα πεδία του πολέμου. Ενδιαφέρονται για τα παιδιά που θα γεννηθούν για να διαιωνίσουν το καθεστώς εκμετάλλευσης και κυριαρχίας τους. Μιλούν για το «ανθρώπινο κεφάλαιο». Οικτίρουν τους αναπληρωτές που αναγκάζονται να αρνηθούν πολλές φορές την πρόσληψή τους, λόγω χαμηλού μισθού, έλλειψης στέγης και ανατροφής παιδιών.
Οι δημογραφικές πολιτικές των κυβερνήσεων έχουν αντεργατικό και συντηρητικό πρόσημο. Είτε επικαλούνται τις δημογραφικές εξελίξεις ως άλλοθι. Ως πρόβλημα που «αναγκαστικά» τους οδηγεί σε αύξηση του χρόνου εργασίας των εργαζόμενων (εξαήμερη εβδομάδα), είτε σε εργασία των συνταξιούχων για να μη βουλιάξουν δήθεν τα ταμεία και η ασφάλιση. Την ίδια στιγμή οδηγούν τους νέους εργαζόμενους στην ευελιξία, την ανασφάλιστη εργασία ή την μετανάστευση. Στην εκπαίδευση επικαλούνται τη μείωση του μαθητικού πληθυσμού για να προχωρήσουν σε καταργήσεις-συγχωνεύσεις σχολείων και τμημάτων, για μείωση διορισμών και προσλήψεων, για «αξιοποίηση πόρων που αποδεσμεύονται», όπως γράφει η έκθεση του ΙΟΒΕ. Την ίδια στιγμή επιχειρούν να περάσουν στο γυναικείο πληθυσμό μια σειρά σχέδια ευελιξίας στους όρους εργασίας – τηλεργασίας και υποβάθμισης της θέσης τους, στο όνομα του συνδυασμού επαγγελματικής ζωής και μητρότητας.
Είτε παίρνουν μια σειρά αποσπασματικά μέτρα, επιδοματικού ή προσωρινού χαρακτήρα για ιατρική στήριξη, ανατροφή, φροντίδα, στέγη κλπ με λύσεις τύπου «οι νταντάδες της γειτονιάς», «οι φροντιστές της γειτονιάς», η τηλειατρική και πολλά vouchers. Τέτοια μέτρα προβλέπονται στο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για το Δημογραφικό, με ορίζοντα έως το 2035 και προϋπολογισμό 20 δις ευρώ.
Πρόκειται για τη γνωστή τακτική εμπορευματοποίησης των πάντων.
Δεν είναι τυχαίο που η λύση που προτείνεται όλο και περισσότερο τελευταία είναι η αξιοποίηση των μεταναστευτικών ροών. Όχι βέβαια ως αποδοχή τους στις κοινωνίες της Δύσης και εμπλουτισμού τους συνολικά, εργασιακά και πολιτισμικά. Πρόκειται για κυνική, στοχευμένη αξιοποίηση των μεταναστευτικών ροών που προκύπτουν από τα πεδία των πολέμων. Προκειμένου οι κυβερνήσεις μάλιστα να χαϊδέψουν τα ακροδεξιά αντανακλαστικά που ενισχύονται, μιλούν για αποδοχή εισόδου ορισμένων μεταναστών, σε προσωρινή βάση και με τη χρήση «νόμιμων διακινητών». Γράφει ο Μιχάλης Μητσός, σε άρθρο του6, τη γνώμη του πρώην στελέχους της Παγκόσμιας Τράπεζας Λαντ Πρίτσετ, «Έχει, ας πούμε, η Γερμανία έλλειψη εργαζομένων στον υγειονομικό τομέα και αναζητεί Ινδούς μετανάστες. Απευθύνεται στους κατάλληλους εργασιακούς διαμεσολαβητές, οι οποίοι βρίσκουν τους ανθρώπους, φροντίζουν να εκπαιδευτούν, να μάθουν γερμανικά, τους στέλνουν στη Γερμανία για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και μετά αναλαμβάνουν να τους γυρίσουν πίσω…. Για τους προσωρινούς αυτούς εργαζόμενους είναι λογικό να περιμένει κανείς ότι δε θα φέρουν μαζί τους τις οικογένειές τους, και αυτό μπορεί να μην τους αρέσει. Είναι ελεύθεροι να επιλέξουν αν θα δεχθούν τους όρους…»
Αυταρχικός, συντηρητικός παροξυσμός με αφορμή το δημογραφικό
Η θέαση του δημογραφικού ζητήματος ως τροχοπέδη της οικονομικής ανάπτυξης έχει οδηγήσει σε αυταρχικό παροξυσμό μια σειρά κυβερνήσεις. Υστερία για την απαγόρευση των αμβλώσεων στις ΗΠΑ. Ομόφωνη απαγόρευση της «προπαγάνδας υπέρ οικογένειας χωρίς παιδιά» στη Ρωσία μετά τους σκοτωμούς των Ρώσων στρατιωτών στο μέτωπο του πολέμου με την Ουκρανία. Αλλαγή της πολιτικής του ενός παιδιού στην Κίνα, που ακολουθήθηκε από το 1979 έως το 2015, και οδήγησε σε μια κοριτσίστικη γενοκτονία.
Η αντιμετώπιση της υπογεννητικότητας έχει μπει επίσης στην ακροδεξιά ατζέντα, ως επιστροφή στο αντιδραστικό τρίπτυχο πατρίς, θρησκεία, οικογένεια και στο ρόλο της γυναίκας ως μητέρας του έθνους. Επιχειρείται έτσι να ανακοπεί η άνοδος των διεκδικήσεων των γυναικών για ισότιμη συμμετοχή στην επαγγελματική ζωή, ανατροπή των συνθήκης να αναλαμβάνουν το κύριο βάρος ανατροφής των παιδιών στο πλαίσιο των έμφυλων ανισοτήτων, η βελτίωση γενικά της σεξουαλικής αγωγής και των μέτρων προφύλαξης και προστασίας και των φύλων στη σεξουαλική τους ζωή.
Απαιτείται κατεύθυνση ανατρεπτική, αντικαπιταλιστική
Οι δημογραφικές εξελίξεις είναι άμεσα συνυφασμένες με του υλικούς όρους ζωής. Ταυτόχρονα, η επιλογή απόκτησης παιδιού εξαρτάται από μια σειρά παράγοντες οικονομικούς, κοινωνικούς, πολιτισμικούς.
Στις σημερινές ανεπτυγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες, της κρίσης και της βαρβαρότητας, οι δημογραφικοί δείκτες διαμορφώνονται κάτω από τη σοβαρή επιδείνωση των όρων εργασίας, διαβίωσης, ασφάλισης, υγείας, εκπαίδευσης προς όφελος της κερδοφορίας των επιχειρήσεων. Η ανασφαλής, ελαστική εργασία, η εντατικοποίηση, η εμπορευματοποίηση της υγείας καθώς και η διάλυση κάθε κοινωνικής στήριξης και παροχής μετακυλούν την ευθύνη αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης στο άτομο και την εργατική οικογένεια. Όλα αυτά δεν μπορούν να αναπληρωθούν από μια δημογραφική πολιτική από τις κυβερνήσεις ανταποδοτικών ή επιδοματικών παροχών κατά περίπτωση. Πολύ περισσότερο με την επιδότηση «κρυοσυντήρησης ωαρίων» που προτείνουν στις εργαζόμενες μεγάλοι επιχειρηματικοί όμιλοι ώστε να μην διακόψουν την εργασία τους σε παραγωγική ηλικία!
Όπως αναφέρει ο Β. Κοτζαμάνης στο άρθρο του «Δημογραφική-Οικογενειακή πολιτική και Εθνικό Σχέδιο Δράσης για το Δημογραφικό», η δημογραφική πολιτική δε συνίσταται στη συνάθροιση μέτρων ατάκτως ερριμένων. «Η αναστροπή υφιστάμενων τάσεων είναι δυνατή μόνο στο πλαίσιο ολοκληρωμένων πολιτικών που τροποποιούν το συνολικό πλαίσιο και βοηθούν στην επίλυση μακροπρόθεσμα θεμάτων, όπως η στέγαση, ο περιορισμός ανισοτήτων και φτώχειας, η στήριξη των νέων στην είσοδό τους στην ενήλικη ζωή». Επίσης, συνεχίζει, οφείλουν να είναι πολύπλευρες και να παίρνουν υπόψη τις προσδοκίες όλων των μορφών οικογενειακής ζωής, να συνδυαστούν με οικονομικές – κοινωνικές πολιτικές για την απασχόληση και την κοινωνική προστασία, την υγεία κλπ
Τα μέτρα στήριξης της μητρότητας, της ανατροφής των παιδιών, της υποστήριξης των γονιών τους και των ίδιων, πρέπει να αποτελούν ικανό κομμάτι των διεκδικήσεων του εργατικού και εκπαιδευτικού κινήματος σε συνάρτηση με τα αιτήματα για την εργασία, την εκπαίδευση, την υγεία, την ασφάλιση και την κοινωνική προστασία. Πετυχημένο παράδειγμα τέτοιας τακτικής είναι η καμπάνια για την μητρότητα των αναπληρωτών εκπαιδευτικών μαζί με τα σωματεία τους, που οδήγησε και σε κατασκτήσεις.
Η καπιταλιστική δυστοπία σκοτώνει την ανθρωπότητα
Αν οι κοινωνίες μας κινδυνεύουν με επιθανάτιο ρόγχο, αυτό οφείλεται στην ακραία εμπορευματοποίηση των πάντων, που στις συνθήκες πολύπλευρης και μακρόχρονης κρίσης του καπιταλιστικού συστήματος, μετατρέπεται σε βαρβαρότητα απέναντι σε κάθε φυσική ύπαρξη, απέναντι στην ίδια τη ζωή.
«Οι κρίσεις είναι χαραγμένες μέσα μας» … «δε συνέρχεται εύκολα μια κοινωνία από την απώλεια ανθρώπων και οραμάτων»7. Η υπογεννητικότητα είναι και απότοκο της ευρύτερης κρίσης κοινωνικών και προσωπικών σχέσεων. Είναι αποτέλεσμα της αποξένωσης και της στροφής στην επιβίωση στον παρόντα χρόνο, της κρίσης της οικογένειας αλλά και της απαξίας της ανθρώπινης ζωής στα πεδία του κοινωνικού και του στρατιωτικού πολέμου. Όλα αυτά υπαγορεύουν μια στάση όπου η δέσμευση απέναντι στον άλλον υποχωρεί έναντι του ατομικού, αποκτά αξία μόνο το παρόν αφού το μέλλον είναι απρόβλεπτο και η ανθρώπινη ζωή χάνει τη σημαντικότητά της ως τέτοια.
Δόθηκαν πολλοί αγώνες χειραφέτησης, αξιοποιώντας και την πρόοδο της επιστήμης ώστε η γέννηση ενός παιδιού να γίνει ουσιαστική δυνατότητα επιλογής και όχι αναπόφευκτο αποτέλεσμα της σεξουαλικής πράξης ή τυφλό, υποχρεωτικό θρησκευτικό ή εθνικό καθήκον. Πόσο εύκολα όμως ένα νέο ζευγάρι μπορεί να αναλάβει την υλοποίησή της στο δυστοπικό, σημερινό πλαίσιο;
Ο καπιταλισμός σκοτώνει τη ζωή, την ίδια στιγμή που στην ύπαρξή της βασίζει τη διαιώνισή του. Επείγει η ανατροπή του. Για να φτάσουμε από τους αμείλικτους στίχους της Ελένης Βιτάλη «είμαι εγώ εξάρτημα της μηχανής σας κι ο γιος μου το ανταλλακτικό, θα είναι εντάξει μια ζωή στη δούλεψή σας» στους τρυφερούς στίχους του Παύλου Σιδηρόπουλου «έχε το νου σου στο παιδί γιατί αν γλυτώσει υπάρχει ελπίδα»…
Σημειώσεις
1 Βύρωνας Κοτζαμάνης, καθηγητή δημογραφίας του Πανεπιστήμιου Θεσσαλίας, που παρακολουθεί συστηματικά τις δημογραφικές εξελίξεις μέσα από το Ινστιτούτο Δημογραφικών Ερευνών και Μελετών.
2 Στοιχεία ιστοσελίδα του ΙΔΕΜ, Ινστιτούτο Δημογραφικών Ερευνών και Μελετών, https://indemography.gr/euro2day-gr-ta-stoicheia-sto-dimografiko-simainoun-synagermo/)
4 04-04-2024: Έρευνες Δευτεροβάθμιας Γενικής και Επαγγελματικής Εκπαίδευσης Λήξης Σχολικού Έτους 2021/2022
5 Δημογραφικό πρόβλημα στην Ελλάδα: Προκλήσεις και προτάσεις πολιτικής, Ιούνιος 2022
6 «Κι όμως, το κλειδί είναι η μετανάστευση» στην εφημερίδα «Νέα», 21-22/12/2024
7 Εφημερίδα Καθημερινή, συνέντευξη της Κατερίνα Μάτσα στην Τασούλα Καραισκάκη, 15/05/23
*περιοδικό Σελιδοδείκτης για την Εκπαίδευση και την Κοινωνία, τ.22, άνοιξη 2025
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου