«Η Αγέλαστη Πολιτεία και οι καλικάντζαροι»: Μια πρόταση μουσικοθεατρικής απόδοσης του ομώνυμου μουσικού παραμυθιού

Η Αγέλαστη Πολιτεία και οι καλικάντζαροι των Πάνου και Χάρη Κατσιμίχα

Επιμέλεια: Μάγια Σταυροπούλου

Οι καλικάντζαροι αποτελούν χαρακτηριστικές φιγούρες της λαϊκής μας παράδοσης που σχετίζεται με το δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων. Το φανταστικό στοιχείο που πλαισιώνει το θρύλο τους σε συνδυασμό με το κωμικό του χαρακτήρα και των πράξεών τους  αποτελούν στοιχεία που  προσελκύουν το ενδιαφέρον των παιδιών, εξάπτουν τη φαντασία τους, τα διασκεδάζουν και τρέφουν τη δημιουργικότητα και τις εκφραστικές τους ικανότητες. Τα παιδιά απολαμβάνουν πραγματικά τις ιστορίες με καλικάντζαρους και αγαπούν να μαθαίνουν για αυτούς, να τους μιμούνται  και να εκφράζονται με ποικίλους τρόπους γύρω από τα καμώματά τους.

Η ιστορία των Κατσιμίχα χρησιμοποιεί το θρύλο των καλικάντζαρων με ένα πολύ πρωτότυπο και ευρηματικό τρόπο όπου το στοιχείο της κατεργαριάς τους αναδεικνύεται δημιουργικό καθώς το εκμεταλλεύεται για να ανατρέψει την παραδοσιακή αντίληψη που τους θέλει πνεύματα πονηρά  και υπονομευτικά της χριστουγεννιάτικης ατμόσφαιρας. Ο καλικάντζαροι καταφέρνουν να δώσουν χαρά και αισιοδοξία στους δυστυχισμένους και μοναχικούς ανθρώπους μιας πόλης που τους μαθαίνει να ζουν ανταγωνιστικά, απομονωμένοι ο καθένας στο μικρόκοσμό του και στο μικροσυμφέρον του. Συμπρωταγωνιστές τους στα ανατρεπτικά σχέδιά τους είναι τα παιδιά της μικρής πολιτείας που συμμετέχουν στην εξέλιξη των δρώμενων και κρατούν τελικά καλά φυλαγμένο, το μυστικό της αληθινής ευτυχίας.

ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΜΕ ΤΗ ΣΕΙΡΑ ΠΟΥ ΕΜΦΑΝΙΖΟΝΤΑΙ

Αφηγητές

Καλικάντζαρoι

Χήνες

Μανδρακούλος, ο αρχηγός των καλικάντζαρων

Παπαρούνες

Γονείς

Δάσκαλος

Παιδιά

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Χριστουγεννιάτικη μελωδία: Jingle Bells, Zamfir

http://www.youtube.com/watch?v=iyiCevBc3N8&list=PL36B392AF0BC03A8E

1^ος  αφηγητής

Κόκκινη κλωστή δεμένη, στην ανέμη τυλιγμένη

Δώσ’ της κλώτσο να γυρίσει, παραμύθι ν΄ αρχινήσει!

Δεν ξέρω αν είναι αλήθεια , πάει καιρός πολύς

Μου το ΄πανε και μένα σαν ήμουνα μικρή/ος.

2^ος αφηγητής

Αρχή του παραμυθιού καλησπέρα σας

Μια φορά κι έναν καιρό ήταν μια πολιτεία

που απ΄όλες εξεχώριζε σ΄ολόκληρη τη χώρα

Μια πολιτεία όμορφη μα πάντα λυπημένη

Οι άνθρωποι αγέλαστοι χαζοί και μουτρωμένοι,

δεν ξέρανε χαμόγελο κι αγάπη τι σημαίνει

Καθένας τους εκοίταζε μονάχα τη δουλίτσα του,

η καλημέρα ακριβή σα να΄τανε χρυσάφι

Ποτέ δεν παίζαν τα παιδιά στους δρόμους, στην πλατεία,

Ποτέ δεν έγινε γιορτή, χορός και φασαρία

Της βγήκε και το όνομα Αγέλαστη Πολιτεία

Τραγούδι : Μια φορά κι έναν καιρό

http://www.youtube.com/watch?v=Hfl_qw5MJGE&list=PLzl3I5TbWMmgeeOwVUlZjYkhLVdpDGi6x

Οι αφηγητές τραγουδούν το τραγούδι

1^ος  αφηγητής

Αυτή λοιπόν την πόλη διαλέξανε κάποια Χριστούγεννα οι καλικάντζαροι για να΄ρθουν και να κάνουν τις φάρσες τους.

Τι είναι όμως οι καλικάντζαροι; Ε, λοιπόν αυτοί είναι κάτι μικρά περίεργα πλασματάκια που μας μοιάζουν πολύ εμάς των ανθρώπων, γιατί σο μυαλό τους δεν έχουν πάντα το καλό. Αγαπούν πολύ να κάνουν ζαβολιές και να ταλαιπωρούν τους άλλους στα καλά του καθουμένου.  Έτσι για το κέφι τους! Ωχ! Έρχονται. Κρυφτείτε!

Μουσική για την είσοδο των καλικαντζάρων: Sleighride

http://www.youtube.com/watch?v=ESHZbPiJxJ0

Πέντε καλικάντζαροι μπαίνουν στη σκηνή χοροπηδώντας και κάνοντας τούμπες

1^ος καλικάντζαρος:  Να΄μαστε εμείς τα καλικαντζαράκια

                                 Είμαστε μικρά παιδάκια μικρά σαν σκαθαράκια

2^ος καλικάντζαρος   Εδώ κι εκεί γυρίζουμε

                                 τον κόσμο λαχταρίζουμε, το δέντρο πριονίζουμε

3^ος καλικάντζαρος   Πάνω στις στέγες τρέχουμε

                                  κι όλο τον κόσμο βρέχουμε

                                  Τρέλα που σου την έχουμε!

 Τα καλικαντζαράκια φεύγουν

2^ος αφηγητής

Τα καλικαντζαράκια που λέτε έχουν βαλθεί εδώ και χρόνια να πελεκάνε το δέντρο που κρατάει τον απάνω κόσμο και να τον ρίξουν κάτω – πλαφφ!! – σαν άδειο μπαλόνι. Κλεισμένοι στα λαγούμια τους στο βάθος της γης κόβουνε χράτσα χρούτσα , χράτσα χρούτσα , με τις τεράστιες πριόνες τους κι άλλη δουλειά πάυτή δεν κάνουν όλο το χρόνο. Κόβουνε και τραγουδάνε:

Τραγούδι:  Κόβε πριονάκι μου

http://www.youtube.com/watch?v=mHfTZoNlLgQ&list=PLzl3I5TbWMmgeeOwVUlZjYkhLVdpDGi6x

Κόβε πριονάκι μου κι η ώρα πλησιάζει

Χριστούγεννα ζυγώνουνε το αίμα μας και βράζει

Τα καλικαντζαράκια χορεύουν τραγουδάνε και πριονίζουν

1^ος  αφηγητής

Μέχρι που φτάνουν τα Χριστούγεννα και….τσουπ νάτοι πάλι στη γη. Η μόνη τους διασκέδαση είναι να ανεβαίνουν τα Χριστούγεννα στη γη και να πειράζουν τους ανθρώπους.

Οι δύο αφηγητές τραγουδούν το τραγούδι : Έκρυθμες καταστάσεις

http://www.youtube.com/watch?v=HwsfGTDslUk&list=PLzl3I5TbWMmgeeOwVUlZjYkhLVdpDGi6x

Βγαίνουν τη νύχτα και γυρνούν και κάνουν χίλιες τρέλες

Στους δρόμους και στα μαγαζιά μπερδεύουν τις ταμπέλες

Γλιστράνε μες τα σπιτικά από τις καμινάδες

Και μαγαρίζουν τα γλυκά που φτιάχνουν οι κυράδες

Μπαίνουν μες τα φουρνάρικα σα λείπουν οι ψωμάδες

Και χώνουν τις χερούκλες τους μέσα στους λουκουμάδες

Μαγεύουνε τα ζωντανά κι οι γάτες κελαηδούνε

Οι κότες νιαουρίζουνε κι οι πετεινοί  λαλούνε

1^ος  αφηγητής

Όλο κάτι τέτοια σκαρώνουνε. Μα μόλις τελειώσουν οι χριστουγεννιάτικες διακοπές, πάλι πίσω στα λαγούμια τους. Αλλά στο μεταξύ το δέντρο της γης έχει θρέψει και άντε πάλι την πριόνα απ΄την αρχή.

Μπαίνουν τα καλικαντζαράκια, χορεύουν  και   τραγουδάνε το τραγούδι

«Κόβε πριονάκι μου’»

2^ος αφηγητής

Έτσι γινόταν κι έτσι θα γίνεται πάντα. Ακούστε τώρα τη συνέχεια της ιστορίας

Αφήγηση από C.D. Μια ώριμη συζήτηση: Εκείνη λοιπόν τη χρονιά …..ένας μικρός καλικάντζαρος και είπε:

Μικρό καλικαντζαράκι

Εγώ λέω, να βάλουμε τους ανθρώπους να κάνουνε τις τρέλες κι εμείς να τους βλέπουμε και να γελάμε! Ποιους όμως να βρούμε να πειράξουμε;

Αφήγηση από C.D. Μια ώριμη συζήτηση (συνέχεια): Μωρέ δεν κουράστηκαν …..έως τραγουδούσαν νωχελικά

( Τα καλικαντζαράκια αναπαριστούν τη σκηνή της διήγησης)

Μανδρακούλος

Βάλτε παντού διπλές φρουρές κι ο χρόνος δεν μας φτάνει

Τρελό εστήσαμε χορό τριγύρω απ΄το καζάνι

2^ος καλικάντζαρος  

Πέστε λογάκια μαγικά, γλυκά σαν παντεσπάνι

και πριν λαλήσει ο πετεινός, έτοιμο το βοτάνι

 

Όλοι οι καλικάντζαροι μαζεμένοι τραγουδούν μαζεμένοι γύρω από το τσουκάλι.

 

Τραγούδι: Ρέιβ πάρτυ

http://www.youtube.com/watch?v=NQXpX47aq-c&list=PLzl3I5TbWMmgeeOwVUlZjYkhLVdpDGi6x

Ρουμ,  παπαρούμ,  παπαρούμ,  παπαρούνα

Ρουμ,  παπαρούμ,  παπαρούμ, παπαρά

Τη στίβουμε και κάνουμε μαντζούνα

Κι ύστερα τη βάζουμε να βράζει

δεκαοχτώ μερόνυχτα σε σιγανή φωτιά

Αφήγηση από C.D. Βοτάνι βοτανάκι: Εν τω μεταξύ κάτω στην Πολιτεία….κοιμόντουσαν αμέριμνοι. 

Αφήγηση από το βιβλίο: Ψηλά ο ουρανός….κολύμπαγαν στον αέρα (Μπαίνουν οι χήνες φτερουγίζοντας απαλά. Κάνουν κύκλους και στο τέλος κάθονται κυκλικά αριστερά – δεξιά, δύο-δύο).

Μουσική: Danse chinoise: Tchaïkovski,  Καρυοθραύστης

http://www.youtube.com/watch?v=BRnyO2cJ9Po

Αφήγηση από το βιβλίο: Παρ΄όλα αυτά …….μαγική μελωδία. Μόνο τα παιδιά …..σκεπάσματα. Βγήκαν στις αυλόπορτες και κοίταζαν μαγεμένα …..Αιγαίο πέλαγος..

(Τα παιδιά πετάνε τις κουβέρτες και χαιρετούν τις χήνες με τη συνοδεία του προηγούμενου μουσικού κομματιού.)

Αφήγηση από το βιβλίο: Τότε εκείνες μια μια ….η φωτιά των καλικάντζαρων.

Τα παιδιά  «ντύνονται» χήνες και χορεύουν.

Αφήγηση από C.D. Και καθώς οι χήνες προσγειωνόντουσαν……ο Μανδρακούλος με τ΄ όνομα κι έδωσε το σύνθημα για το χορό:

Τραγούδι: Πολύ έκρυθμες καταστάσεις

http://www.youtube.com/watch?v=nlZactEq6Vg&list=PLzl3I5TbWMmgeeOwVUlZjYkhLVdpDGi6x

Μανδρακούλος

Εμπρός ν΄αρχίσει ο χορός, ν΄αρχίσουνε οι τρέλες

Ανοίξτε τις ομπρέλες σας, θα βρέξει καραμέλες 

(Τα καλικαντζαράκια και τα παιδιά χορεύουν και τραγουδάνε μαζί τη συνέχεια του τραγουδιού. Ταυτόχρονα πετούν καραμέλες, μπαλόνια, κορδέλες, γκοφρέτες, σοκολατάκια και ροκάνες)

Και έβρεξε ο ουρανός γλυκά και καραμέλες

κουβάδες χαρτοπόλεμο, μπαλόνια και κορδέλες

και λουκουμάκια έβρεξε, παστέλια και γκοφρέτες

παιχνίδια, κούκλες που μιλούν, ροκάνες και τρομπέτες.

Στο χιόνι που εμύριζε σαν παγωτό βανίλια

Κάνανε τούμπες και βουτιές και τσαλιμάκια χίλια.

Αφήγηση από C.D : Τεντούκι

Παίξαμε, χορέψαμε ……

Μανδρακούλος

Γυρίστε τα παιδιά στα σπίτια τους

Αφήγηση από C. D . Αρ 12 : Εν τω μεταξύ……. αργόσυρτο χορό

Τραγούδι : Βοτάνι βοτανάκι

http://www.youtube.com/watch?v=Vpk6FM9isgM&list=PLzl3I5TbWMmgeeOwVUlZjYkhLVdpDGi6x

 Βοτάνι βοτανάκι εννιά φορές να βράσεις

 να γίνεις σύννεφο στον ουρανό να φτάσεις.

 Απάνω από την πόλη να πας και να σταθείς

και πριν να ξημερώσει βροχούλα να γενείς.

Τραγούδι: Το πνεύμα της παπαρούνας

http://www.youtube.com/watch?v=BnOp3D6Boq0&list=PLzl3I5TbWMmgeeOwVUlZjYkhLVdpDGi6x

( Μπαίνουν οι παπαρούνες και κινούνται αργά και μυσταγωγικά γύρω από το καζάνι)

Αφήγηση από C. D . Αρ.13. 

Από τα χείλη….. στάθηκε πάνω από την πόλη

Μετά από λίγες ώρες….. Χρόνια πολλά

Τραγούδι : Χαμός στο ίσωμα

http://www.youtube.com/watch?v=c0SXXPHJCoE&list=PLzl3I5TbWMmgeeOwVUlZjYkhLVdpDGi6x

Τα μάγια είναι μυστικά, μα μυστικά δεν έχουν

Και πράγματα παράξενα αρχίσαν να συμβαίνουν.

Ήρθε εξπρές η άνοιξη με χίλια χελιδόνια

Και δυο φιλάκια έστειλε και λιώσανε τα χιόνια

Ξημέρωσε Χριστούγεννα κι οι λόφοι πρασινίσαν

Και μες στο ντάλα χείμωνο οι πασχαλιές ανθίσαν.

Τα πρόβατα κελάηδαγαν γλυκά σαν αηδονάκια

Κι οι αγελάδες πέταγαν ψηλά με τα πουλάκια.

Οι γέροι βγήκαν στις αυλές τα μήλα για να παίξουν

Ξυπνήσαν οι τεμπέληδες και θέλαν να δουλέψουν.

Οι βλάκες γίναν έξυπνοι και οι μουγκοί μιλούσαν

Και τα νερά του ποταμού ανάποδα κυλούσαν.

Όλοι στους δρόμους βγήκανε με γέλια και αστεία

Και φαγοπότι στήσανε στη μέση στην πλατεία.

Ήρθαν κι οι μουζικάντηδες και πιάσαν το τραγούδι

Κι όλη τη μέρα γλένταγαν, κάψαν το πελεκούδι.

(Χορεύουν και τραγουδούν : Γονείς, δάσκαλος, παιδιά, αφηγητές)

 

Αφήγηση (συνέχεια) : Ξαφνικά… μουτς . Και σιγά-σιγά…Τα πάνω ήρθαν κάτω.

Οι καλικάτζαροι βαμμένοι… διασκέδαζαν τρελά! Χορεύανε…. κάνουλες των βαρελιών.

Αφήγηση από το βιβλίο:  Οι καλικάτζαροι συγύριζαν τα οι πάντα οι πονηρούληδες…. φύγανε τραγουδώντας.

Μικρός καλικάντζαρος:

Φεύγετε να φεύγουμε

Κι αστεία αυτοί δεν παίρνουν

Έτσι και μας πιάσουνε

Δυο μήνες θα μας δέρνουν

Αφήγηση από C. D. Αρ.15. Το επόμενο πρωί…. κανένας και τίποτα.

Γονείς

1^ος πατέρας:

Εμείς γι αυτά δεν είμαστε, τ’ αυτί μας δεν ιδρώνει

Εδώ τσαλίμια και γιορτές και τρέλες δεν σηκώνει

1^η μητέρα:

Οι ξένοι ονειρευτήκανε και λένε παραμύθια

μ΄ αν τύχει και τους πιάσουμε, θα κλάψουνε στ’ αλήθεια.

Δάσκαλος :

Μα για να πούμε βρε παιδιά και του στραβού το δίκιο

Πώς γίνεται το όνειρο να δούμε όλοι ίδιο ;

2^ος πατέρας:

Εσύ να πάψεις δάσκαλε και να μην επιμένεις

και στα μικρά άλλη φορά τραγούδια μη μαθαίνεις

Εσένανε σε πήραμε να μάθεις στα παιδιά μας

να γράφουν, να διαβάζουνε, να ‘ρθούν στα βήματά μας

2^η μητέρ:

Κι όχι τραγούδια να τους λες και χαζοπαραμύθια

Βοτάνια, καλικάτζαρους και τέτοια κολοκύθια

Παιδιά 

1^ο παιδί:

Αλλά εμείς τους είδαμε, ο δάσκαλος δε φταίει

Ορίστε, τον εκάνατε τον άνθρωπο να κλαίει.

2^ο παιδί:

‘Εχουν αυτάρες και μαλλιά και ξέρουν τραγουδάκια

Πετάνε με τις χήνες τους σαν αεροπλανάκια.

3^ο παιδί:

Βράζουν βοτάνι μαγικό στο στρογγυλό τσουκάλι

Που  η γλυκιά του ευωδιά, σε όλους φέρνει ζάλη.

4^ο παιδί:

‘Εχουνε κι έναν αρχηγό που μοιάζει με μπαούλο

να ζήσεις Μανδρακούλο μας,

να ζήσεις Μανδρακούλο.(επανάληψη από όλα τα παιδιά)

(Η επανάληψη  απ’ όλα τα παιδιά.)

Αφήγηση από C.D. αρ.16: Κύλησε σιγά-σιγά….παράξενο τραγούδι.

Τραγούδι : Ρουμ,παπαρούμ.

Χορεύουν τα παιδιά.

Αφήγηση (συνέχεια) : Περίεργο! Τι είναι αυτό ;….. Αγέλαστη πολιτεία

ΚΟΣΤΟΥΜΙΑ

ΚΑΛΙΚΑΝΤΖΑΡΟΙ

Κολλάν ή καλσόν χοντρό (πράσινο, καφέ, μώβ),μπλούζα εφαρμοστή (πράσινο, καφέ, μώβ),σκουφί στο ίδιο χρώμα με την εσάρπα που είναι περαστή από το λαιμό με γλώσσες, ουρά, κερατάκια με κουδουνάκια στο χρώμα της εσάρπας, κάλτσες. Το χρώμα της εσάρπας πρέπει να είναι φωτεινό και να κάνει αντίθεση με τα ρούχα π.χ. πράσινο-πορτοκαλί-καφέ-μουσταρδί, μωβ-πράσινο ανοιχτό.

Σκουφί : κόβουμε το μανίκι της ανοιχτόχρωμης μπλούζας, το σουρώνουμε στο ένα άκρο με κλωστή και το παραγεμίζουμε εκεί με τούλι για να κάνει πον-πον. Γυρίζουμε το μέσα-έξω και στριφώνουμε το άλλο άκρο που θα φορέσει στο κεφάλι. Από την ίδια μπλούζα φτιάχνουμε και την εσάρπα.

ΧΗΝΕΣ

Κολλάν ή καλσόν χοντρό λευκό ή εκρού, μπλούζα λευκή ή εκρού, σκουφάκι λευκό ή εκρού, κάλτσες λευκές ή εκρού. Φτερά από χαρτόνι-Ράμφος.

ΜΑΝΔΡΑΚΟΥΛΟΣ

Μαύρο κολλάν ή χοντρό καλσόν, μαύρες κάλτσες, ημίψηλο καπέλο, ουρά, σακάκι φαντεζί, μαξιλάρι μέσα από την μπλούζα  για να δείχνει χοντρός, παπιγιόν φανταζί, μπλούζα μαύρη ζιβάγκο.

ΠΑΙΔΙΑ

Πιτζάμες χρωματιστές, καλτσάκια κοντά. Κρατάνε ένα μικρό μαξιλαράκι ύπνου ή ένα αρκουδάκι ή ένα μαλακό κουκλάκι.

ΠΑΠΑΡΟΥΝΕΣ

Κόκκινος γιακάς από φετρίνα, κόκκινα τούλια στα χέρια

ΓΟΝΕΙΣ

Αγόρια :

Τα καλά τους ρούχα κι ένα αξεσουάρ : (καπέλο και μουστάκι, κασκέτο και ομπρέλα)

Κορίτσια :

Νοικοκυρά : τα ρούχα της τα πρόχειρα (φόρεμα) και μπροστοποδιά και μαντήλι, σκούπα ή φτερό ξεσκονίσματος.

Κυρία : Καλό φόρεμα, καπέλο, τσάντα.

ΔΑΣΚΑΛΟΣ

Κοστούμι (παντελόνι, πουκάμισο, σακάκι, γραβάτα, γυαλιά, ομπρέλα αντρική, μουστάκι, καπέλο, εφημερίδα)

ΑΦΗΓΗΤΕΣ

Παντελόνι και μπλούζα από σατέν φόδρα (πράσινη, κόκκινη) σε καμπάνα και γραμμή Α αντίστοιχα και μανίκια που καταλήγουν πολύ φαρδιά.

Καπελάκι βελούδινο με κουδουνάκια (γελωτοποιού)

ΣΚΗΝΙΚΑ

Α΄Η ΑΓΕΛΑΣΤΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ

Σε χαρτί του μέτρου ζωγραφίζουμε τα σπίτια και τα καταστήματα της πόλης και τα μεγάλο δέντρο της γης από κάτω που την στηρίζει.

Β΄Η ΧΙΟΝΙΣΜΕΝΗ ΚΟΙΛΑΔΑ

Λευκή φόδρα σε δεύτερο πλάνο κρεμασμένη σε πετονιά ώστε να ‘’πέφτει΄΄ μπροστά στην αντίστοιχη σκηνή του έργου. Μεγάλα ξερά κλαδιά στα πλάγια και μπροστά και τριμμένο φελλιζόλ για χιόνι.

Γ΄ ΈΝΑ ΚΟΥΚΛΟΣΠΙΤΟ ‘’ντύνεται΄΄ χιονισμένο σπίτι. Μέσα κοιμούνται τα παιδιά της Αγέλαστης πολιτείας. Το καθένα έχει την κουβερτούλα και το μαξιλαράκι του.

Δ΄ ΤΟ ‘’ΚΑΖΑΝΙ΄΄: ‘Ένα καλάθι επενδυμένο με γκοφρέ μεταλλιζέ χρυσαφί. Κόκκινη φόδρα για φωτιά γύρω από το καζάνι. Κουτάλες για ανακάτεμα του βοτανιού.

Ε΄ ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΓΗΣ: Κορμός από ondulé καφέ με κλαδιά και φύλλα από ondulé.

Καφέ φόδρα σκεπάζει τους καλικάντζαρους κάτω από τη γη.

Ροζ τούλι για το σύννεφο που θα σκεπάσει την Αγέλαστη πολιτεία.

ΣΚΗΝΙΚΑ  ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ

Πριόνια – Ταμπέλες καταστημάτων – Ομπρελίτσες – Καραμέλες και σοκολατάκια

Πηγές:

1.Π.  Κατσιμίχας , Ν. Μαρουλάκης  Η Αγέλαστη Πολιτεία και οι καλικάντζαροι ,  Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1983

2. Χάρης και Πάνος, Η Αγέλαστη Πολιτεία και οι καλικάντζαροι, Sony music,1996

πηγή:https://selidodeiktis.edu.gr/